Wszystkie kraje członkowskie, w tym Polska, mają czas do 17 grudnia 2021 roku na implementację unijnej Dyrektywy o ochronie sygnalistów. To w tym dniu mijają dokładnie dwa lata od momentu przyjęcia tego aktu prawnego przez Parlament Europejski. W związku z tym polscy pracodawcy muszą być przygotowani na wdrożenie nowych procedur. Te podmioty, które nie dostosują się do tych wymogów, muszą liczyć się z poważnymi konsekwencjami.
Kim są sygnaliści? Co się zmieni? Na czym polega nowa Dyrektywa o ochronie sygnalistów? Wyjaśniamy.

Na jakim etapie wdrażania Dyrektywy jest Polska?

Polska znajduje się w gronie 21 państw, które rozpoczęły pracę nad wdrożeniem Dyrektywy do porządku prawnego. Etapy implementacji ochrony sygnalistów wyglądają następująco:

1. W dniu 1 grudnia 2020 roku wyznaczono Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii jako właściwego do wdrożenia założeń Dyrektywy w Polsce.
2. W dniu 10 grudnia 2020 roku ww. Minister powołał Zespół ds. przygotowania regulacji w związku z implementacją Dyrektywy.
3. Obecnie trwają prace nad wnioskiem o wpis do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów.

Finalnie gotowe prawo o ochronie sygnalistów ma wejść w życie najpóźniej 17 grudnia 2021 roku.

Na czym polega Dyrektywa o ochronie sygnalistów?

Założeniem Dyrektywy o ochronie sygnalistów jest stworzenie skutecznych kanałów informowania o naruszeniach unijnego prawa w obrębie danej organizacji. Osoby dokonujące takich zgłoszeń na gruncie Dyrektywy nazywane są sygnalistami. Może więc nim być np.:

• Pracownik,
• Samozatrudniony współpracownik,
• Wspólnik,
• Stażysta,
• Wykonawca,
• Podwykonawca,
• Dostawca,
• Były pracownik,
• Osoba w trakcie rekrutacji.

W praktyce niemal każdy, kto miał styczność z daną organizacją, może być sygnalistą. Takie osoby mogą więc liczyć na prawną ochronę.

Ustanowienie unijnego aktu prawnego ma na celu zabezpieczenie ich przed działaniami represyjnymi. Przy czym należy nadmienić, że Dyrektywa określa wyłącznie minimalną ochronę sygnalistów. W rzeczywistości krajowy ustawodawca może rozszerzyć zakres obowiązków w tym zakresie.

Kogo dotyczy Dyrektywa o ochronie sygnalistów?

Istotny jest też fakt, że unijna Dyrektywa obowiązek ochrony nakłada na każdego pracodawcę, pod warunkiem, że w takich organizacjach zatrudnienie znajduje więcej, niż 50 osób. W rzeczywistości więc procedura zapewnienia ochrony sygnalistom będą musiały wdrożyć zarówno duże firmy, jak i większość instytucji publicznych i niepublicznych. 

Przypominamy, że w rozumieniu polskiego prawa pracodawca to:

• prywatne przedsiębiorstwa, niezależnie od formy prawnej prowadzenia,
• urzędy,
• wszystkie organy administracji państwowej,
• służby ochrony zdrowia i bezpieczeństwa publicznego (m.in. szpitale i straż pożarna),
• fundacje, stowarzyszenia i pozostałe rodzaje organizacji pozarządowych.

Wszystkie te podmioty powinny zawczasu zapoznać się z Dyrektywą, aby rozpocząć wdrażanie odpowiednich procedur ochrony sygnalistów. Wiąże się to również z koniecznością prowadzenia rejestru otrzymanych zgłoszeń. Również w przypadku, gdy nie podjęto żadnych kroków w celu usunięcia nieprawidłowości.

Przy czym należy mieć na uwadze fakt, że krajowy ustawodawca może (ale nie musi) rozszerzyć określone w Dyrektywie obowiązki. Warto więc na bieżąco śledzić prace legislacyjne, które muszą zakończyć się najpóźniej 17 grudnia 2021 roku.

Jakich naruszeń dotyczy Dyrektywa o ochronie sygnalistów?

W samej Dyrektywie nie określono konkretnie, jakie naruszenia może zgłaszać sygnalista. Katalog takich zdarzeń w gruncie rzeczy jest otwarty. Niemniej w art. 2 Dyrektywy Parlament Europejski określił zakres przedmiotowy, wyodrębniając dziedziny unijnego prawa, których naruszenia należy zgłaszać. Są to m.in. nieprawidłowości uderzające w finansowe interesy Unii Europejskiej, a także naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego, w tym m.in. pomocy państwa.

Jakie są dziedziny unijnego prawa, których naruszenia należy zgłaszać?

Sygnaliści mają prawo do ochrony również w przypadku zgłaszania naruszeń w następujących dziedzinach:

• zamówienia publiczne; 
• usługi, produkty i rynki finansowe oraz zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu; 
• bezpieczeństwo produktów i ich zgodność z wymogami; 
• bezpieczeństwo transportu; 
• ochrona środowiska; 
• ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe; 
• bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt; 
• zdrowie publiczne; 
• ochrona konsumentów; 
• ochrona prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych.

Co więcej, w art. 2 ust. 2 wyraźnie zaznaczono, że kraje członkowskie mają prawo do rozszerzenia zakresu przedmiotowego. Dotyczy to w szczególności tych dziedzin, których nie wymieniono w treści Dyrektywy.

Na jakie dziedziny Dyrektywa nie ma wpływu?

Warto również wspomnieć o obszarach, na które przedmiotowy dokument nie ma wpływu. Dotyczy to m.in. sektorowych aktów Unii, które posiadają własne szczegółowe zapisy dotyczące zgłaszania naruszeń. Co więcej, zgodnie z art. 3 ust. 3 Dyrektywa nie wpływa na stosowanie prawa Unii ani prawa krajowego w odniesieniu do:

• ochrony informacji niejawnych; 
• ochrony prawniczej tajemnicy zawodowej i tajemnicy medycznej; 
• tajemnicy narady sędziowskiej; lub 
• przepisów dotyczących postępowania karnego.

Dyrektywa nie wpływa również na odpowiedzialność państw członkowskich za zapewnienie bezpieczeństwa narodowego. Nie wpływa również na prawo pracowników do konsultacji ze swoim przedstawicielem lub związkiem zawodowym, a także w żaden sposób nie wpływa na autonomię partnerów społecznych i ich prawo do zawierania układów zbiorowych.

Przed czym chroni Dyrektywa o ochronie sygnalistów?

Osobną kwestią pozostaje fakt, przed czym ta Dyrektywa ma chronić. Katalog działań represyjnych jest w zasadzie otwarty. W samym akcie prawnym wymieniono m.in.:

• zwolnienie z pracy,
• degradacja,
• przymusowy bezpłatny urlop,
• zmiana miejsca pracy,
• obniżenie wynagrodzenia,
• wstrzymanie szkoleń,
• zastosowanie innego środka dyscyplinarnego.

Zatem celem Dyrektywy jest zachęcenie do zgłaszania zauważonych przypadków naruszenia unijnego prawa. W związku z tym wszyscy sygnaliści muszą mieć możliwość bezpiecznego informowania, bez ponoszenia konsekwencji. Rolą organizacji jest zapewnienie takim osobom skutecznych kanałów przekazywania informacji do właściwych organów.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii

Artykuł 1 Cel

„Celem niniejszej dyrektywy jest poprawa egzekwowania prawa i polityk Unii w określonych dziedzinach poprzez ustanowienie wspólnych minimalnych norm zapewniających wysoki poziom ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii.”

Warunki ochrony sygnalistów w organizacji

Zgodnie z Dyrektywą, przewiduje się stworzenie trójstopniowego modelu ścieżki zgłoszeniowej, który będzie obejmować:

• wewnętrzne kanały zgłoszeniowe w obrębie samej organizacji;
• zewnętrzne kanały zgłoszeniowe, czyli do wyodrębnionych organów administracji publicznej;
• ujawnienie publiczne, w których sygnalista podaje naruszenia do informacji publicznej.

W samej Dyrektywie wyraźnie określa się, że preferowany jest wewnętrzny kanał zgłoszeniowy. Przy czym to od sygnalisty ostatecznie będzie zależało, jakie rozwiązanie wybierze. To w interesie pracodawcy będzie leżało zapewnienie takiej wewnętrznej ścieżki, z której osoby zgłaszające naruszenia będą chętnie korzystały. Kanały zewnętrzne mogą doprowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Usunięcie nieprawidłowości w obrębie samej organizacji pozwoli z jednej strony na spełnienie wymogów unijnego prawa, z drugiej natomiast nie pociągnie za sobą żadnych dotkliwych konsekwencji.

Pracodawca ma obowiązek informacyjny

W jaki sposób pracodawca może zachęcić sygnalistów do korzystania z wewnętrznego kanału zgłoszeniowego? Przede wszystkim wypełniając obowiązek informacyjny. Osoba dokonująca zgłoszenia powinna otrzymać potwierdzenie w ciągu siedmiu dni od zawiadomienia. Co więcej, zgodnie z Dyrektywą organizacja w ciągu trzech miesięcy powinna przekazać informację o podjętych krokach w celu przeciwdziałania nieprawidłowościom.

Do obowiązku informacyjnego pracodawcy zalicza się również przejrzystą informację na temat procedur zgłaszania naruszeń unijnego prawa. Dotyczy to zarówno wewnętrznego kanału zgłoszeniowego, jak i zewnętrznych ścieżek. Jednym słowem sygnalista powinien otrzymać przejrzystą informację, w jaki sposób może zawiadomić o nieprawidłowościach. 

Pełny tekst Dyrektywy dostępny w linku.